مطالعات بیولوژیک انجام شده در زیستگاه های مصنوعی استان بوشهر

مقدمه

صید بی رویه از گونه های تجاری آبزی آنها را در خطر نابودی قرارداده است. برای مقابله با چنین معضلی راهکارهایی همانند تعیین ممنوعیت صید، رهاسازی لارو آبزیان، تکثیر و پرورش آبزیان و همچنین احداث زیستگاه های مصنوعی ارایه شده است. استفاده از زیستگاه مصنوعی به منظور دستیابی به یک توسعه پایدار در اهداف شیلا تی، فرآیندی جدید نیست و از سالها پیش در بسیاری از شهرها و نواحی ساحلی انسان بدون آگاهی از مبنای علمی عملکرد زیستگاه مصنوعی با وارد کردن اشیا مختلف از عملکرد زیستگاه مصنوعی بهره برده است.

ایجاد زیستگاه مصنوعی در سرتاسر جهان عموماً با اهداف امکان افزایش و بازسازی ذخایر و حفاظت از مناطق خاص زیستی انجام می شود. علاوه بر این ایجاد این ساختارها به اهداف دیگری به شرح زیر نیز صورت می گیرد:

1-افزایش صید تجاری و تفریحی

2-افزایش جاذبه های اکوتوریسم در مناطق دریایی

3-حفاظت از تنوع زیستی از طریق حفاظت از زیستگاههای حساس و مناطق نوزادگاهی

4-حفاظت از مناطق حساس ساحلی و حفاظت آبزیان جوان در این مناطق

5-ترمیم و بازسازی محیط زیستهای آسیب دیده و جلوگیری از صید ذخایر آبزیان

6-محافظت از ذخایر آبزیان از طریق ایجاد مانع در انجام فعالیتهای صیادی در مناطق مورد نظر

7-بهره گیری از یک زیستگاه غنی جهت انجام مطالعات زیستی و کسب تجربیات علمی و تحقیقی و  افزایش مهارتهای تکنیکی و مدیریتی توسط محققان و دانشگاهیان(World fish, 1984)

برای اولین بار در سال 1650 میلادی در کشور ژاپن با قرار دادن تخته سنگهایی بر بستر دریا اقدام به ایجاد زیستگاه مصنوعی گردید. با کسب نتایج مثبت از این تجربه و پس از آن ایجاد زیستگاههای مصنوعی در آبهای ژاپن گسترش یافت و این امر هم اکنون پیگیری می شود. به طوری که طی سالهای 1995 تا سال 2000 حدود 51 میلیون دلار در ژاپن صرف ایجاد زیستگاههای مصنوعی جدید شده است. استفاده از این شیوه در کشورهای پیشرفته نظیر آمریکا، کانادا، اسپانیا، نروژ و انگلیس و نیز به میزان گسترده تری در کشورهای در حال توسعه  مانند مکزیک، کوبا، برزیل، یونان، مالزی، فیلیپین، تایلند و همچنین برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله بحرین ، عمان و کویت انجام شده است (اژدری و همکاران، 1385).  این سازه ها برای دوام طولانی تر از بتن ساخته میشوند، هرچند به کارگیری از وسایل مستعمل و خارج از رده مانند لوله های بتونی، خودرو های مستعمل نیز رایج می باشد. در این خصوص و به هدف رعایت سلامت اکوسیستم، پیش از غرق نمودن سازه ها باید ملاحظاتی را رعایت نمود. در زیر تصاویر برخی از متداول ترین این سازه ها، معرفی میگردند:

 

               

 شکل 1- سازه Reef ball

 

 

 

شکل 2- شکل برخی از سازه ها

 

در ایران ایجاد زیستگاه مصنوعی به منظور افزایش تجمع ماهیان تجاری توسط صیادان در خلیج فارس دارای سابقه ای دیرپاست. ولی مدرک مکتوبی از این سابقه وجود ندارد و تنها در سفرنامه های جهانگردانی که حدود صد سال پیش از این مناطق دیدن کردند.به آنها اشاره شده است. اطلاعات سینه به سینه نقل شده از صیادان قدیمی در استان بوشهر حاکی از آن است که در گذشته های نسبتاً دور این صیادان با ریختن سنگ و یا تنه درخت خرما در برخی از صیدگاه های ساحلی و در کنار صخره ها نسبت به افزایش فضای زیستی و صید ماهیان (با روش گرگور) اقدام می نموده اند. این کار به صورت موردی در سالهای اخیر با استفاده از لاستیکهای فرسوده خودروها در فاصله 10-12 مایلی از ساحل توسط آنها انجام گرفته است (رستمیان، 1375).

در منطقه دیگری از خلیج فارس و در ناحیه بندر مقام و بندر چیرویه که در گذشته اکثراً به صیادی مرواریدی پرداخته می شد. در گذشته با استفاده از تنه درختان محلی مانند کهور و کنار و قرار دادن آنها در فصل تخمریزی صدفهای مروارید ساز باعث افزایش ذخیره و صید بعدی آنها می شده اند (اژدری و همکاران، 1385).

 بطوریکه مشاهده شده بود که میزان صید در اطراف لوله های سر پوشیده، اشیا بتنی اسقاط شده در دریا، ماشین و کشتی ها و تایر بیش از سایر مناطق است ( اژدری و همکاران، 1385). امروزه نیز از لوله های بتنی و اشکال مختلف، سازه های پلاستیکی، لوله های استیل و اشکال بتنی مستحکم شده با استیل در احداث زیستگاه های مصنوعی استفاده می گردد و بر اساس کاهش در ماهیان اقتصادی و افزایش تقاضای خوراکیهای دریایی، طراحی و ساخت زیستگاه های طبیعی مورد توجه قرار گرفته است.

موضوع ایجاد زیستگاه های مصنوعی و استفاده از آنها برای بازسازی ذخایر آسیب دیده از صید بی رویه و شیوه های آسیب زننده نظیر ترال در سالهای ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۳ توسط کارشناسان مرکز تحقیقات شیلاتی خلیج فارس برای اولین بار در کشور طرح و انجام گردید. در گزارش تهیه شده توسط رسمتیان و همکاران در سال ۱۳۷۵، توجه اصلی بر معرفی این شیوه و ادوات رایج به کار رفته در کشورهای مختلف بوده است ، هر چند همزمان از تعدادی بشکه های خالی ۲۲۰ لیتری سنگین شده با سنگ و سیمان ، بلوک های بتنی و لاستیک های مستعمل خودرو در اندازه های مختلف و نیز قطعات کوچک سنگ به عنوان زیستگاه مصنوعی استفاده گردید. مطالعات اولیه انجام شده حاکی از افزایش میزان صید پس از یک دوره ۱ فصل بعد از آن در این ادوات ساخته شده بود.  این فعالیت ها مجددا در ابتدای دهه ۱۳۸۰ توسط معاونت صید و بنادر صیادی سازمان شیلات ایران با هدف بازسازی و ترمیم ذخایر در استانهای جنوبی کشور آغاز گردید ( اژدری و همکاران، 1385). طی این فعالیت ها تعداد ۸ عدد زیستگاه  مصنوعی در استانهای خوزستان ، بوشهر و هرمز گان با استفاده از سازه های بتونی و برخی از موارد مستعمل و فرسوده نظیر لوله های بتونی به مرحله اجرا در آمد. از این تعداد جمعا 4 نقطه در استان بوشهر ( خارگ و خارگو، دیر و بوشهر) و 2 عدد زیستگاه در نزدیکی بندر بوشهر در دو نقطه به نام یرول( در 7 مایلی جنوب شرق)  و منگف ( در 7 مایلی جنوب شرق) ایجاد شده است.

زیستگاه مصنوعی منگف نخستین زیستگاه مصنوعی ایجاد شده در قالب پروژه ملی ایجاد زیستگاههای مصنوعی در آبهای جنوب کشور است که در سال 1380 به مرحله اجرا درآمد. این زیستگاه در عمق 12-14 متری و به فاصله 7 مایلی (6/12 کیلومتری) آبادی بندرگاه در 12 کیلومتری بندر بوشهر و در نزدیکی تاسیسات نیروگاه برق اتمی بوشهر و در محلی به همین نام واقع است. موقعیت جغرافیایی نقطه مرکزی آن 28 درجه و 42 دقیقه و 128 هزارم دقیقه شمالی و 50 دقیقه و 565 هزارم دقیقه شرقی می باشد. موقعیت عمومی آن در شکل زیر نشان داده شده است. این مطالعه به مدت 2 سال در آبهای محدوده زیستگاه مصنوعی منگف انجام شد و طی آن وضعیت بیولوژیک مورد بررسی آزمایشگاهی و مشاهده ای قرار گرفت. به دلیل عمق زیاد و عدم دید غواصان در زیستگاه یرول و آسیب زیاد وارده، نمونه برداری ها بر روی زیستگاه منگف و شاهد متمرکز گردید که نتایج آن به طور کامل شرح داده شده است. موقعیت کلی زیستگاه منگف و شاهد آن در شکل زیر نشان داده شده است.

                       جدول شماره 1.  مختصات جغرافیایی ایستگاههای زیستگاه منگف و شاهد

شماره ایستگاه	1	2	3	4	شاهد
موقعیت ایستگاه	28.42.183 N 50.55.484 E	28.42.034 N 50.55.575 E	28.42.062 N 50.55.645 E	28.42.322 N 50.55.575 E	28.41.978 N 50.56.576 E

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 3- موقعیت کلی زیستگاه منگف و ایستگاه شاهد

 

ویژگیهای کلی زیستگاه منگف:

چیدمان سازه های زیستگاه منگف (طرح کلی)

طرح کلی زیستگاه منگف به صورت 4 مجموعه دایره ای شکل بزرگ به قطر 90 متر است در درون هر کدام از این دوایر ، دایره کوچکتری به قطر 30 متر قرار دارد. آرایش کلی 4 دایره یک مساحت لوزی شکل را تشکیل می دهد. لذا با احتساب قطر 4 دایره و در فاصله 10 متری ذکر شده، می­توان گفت که قطر بزرگ لوزی دارای طولی برابر 290 متر و قطر کوچک لوزی دارای طولی برابر 180 متر است که مساحتی برابر با 26100 متر مربع یا حدوداً برابر با 3 هکتار را در برمیگیرد. سازه های مورد استفاده در دوایر 1و4 شامل مواد و اشیاء خارج از رده از قبیل لاستیکهای فرسوده خودرو و لوله های مستعمل است. متغیرهای زیستی اندازه گیری شده طی دو سال انجام این مطالعه به شرح جدول زیر می باشد:

 

 

 

 

 

 

 

جدول ۲. پارامترها،تناوب و تکرار نمونه برداری طی دوره بررسی (1380- 1382) .

 

ردیف	متغیر	تناوب نمونه برداری ماهانه	تناوب نمونه برداری فصلی	تکرار در هر ایستگاه	تعداد ایستگاه در هر زیستگاه	ایستگاه شاهد
1	فیتوپلانکتون	*	-	3	4	1
2	زئوپلانکتون	*	-	3	4	1
3	ماکروبنتوز رسوب	-	*	3	4	1
4	ماکروبنتوز سازه	-	*	3	2	-

 

به دلیل اینکه مطالعه حاضر بیشتر به دنبال مشاهده و ارزیابی کیفی زیستگاهها از نظر خصوصصیات زیستی بوده است، نتایج شناسایی گروه های مختلف مورد بررسی( فیتو پلانکتونها، زئو پلانکتونها و کفزیان درشت) به صورت کیفی و بدون توجه به جزییات طبقه بندی موجودات صورت گرفته است.

 

نتایج

• تنوع پلانکتونهای گیاهی[1]

فیتوپلانکتونها، انواعی از دو سلسله مونِرآ[2] و آغازیان[3]هستند که قادر هستند فرآیند فتوسنتز را انجام دهند. آنها نقش حیاتی و بی بدیل در زنجیره زیستی دریاها دارند. فیتوپلانکتونها در مقایسه با زئوپلانکتونها از تنوع آرایه ای[4] محدودی برخوردار هستند. به همین دلیل شناسایی جنس و گونه آنها در مقایسه با شناسایی زئوپلانکتون­ها نسبتا آسانتر است.

 تنوع گونه­های فیتوپلانکتونی شناسایی شده در زیستگاه منگف در دوره مطالعه بالغ بر 65 گونه مختلف بود. تعداد گونه های مشاهده شده در ماههای مختلف متفاوت بوده و از حداقل (33) کونه در آذر ماه سال 1387 تا حداکثر (57) گونه در خرداد ماه سال 1388 متغیر بوده است. در زیستگاه شاهد نیز جمعا 57 گونه مورد شناسایی قرار گرفت. کمترین تعداد مشاهده شده با رقم 23 گونه مربوط به آذر ماه سال1387 و بیشترین تعداد نیز برابر با 43 گونه در دی ماه سال1387 ملاحظه گردید.

Ceratium furca، Cyclotella sp. و Pleurosigma sp. ازجمله موجودات شناسایی شده در نمونه ها بوده اند.

 

 

 

 

جدول 3.  میانگین فصلی تعداد انواع (گونه های) فیتوپلانکتون شناسایی شده در زیستگاه منگف و شاهد

 

سال	فصل	تعداد شناسایی شده زیستگاه منگف ( عدد در لیتر)	تعداد شناسایی شده ایستگاه شاهد ( عدد در لیتر)
1387	بهار	49	39
	تابستان	43	26
	پاییز	40	29
	زمستان	41	34
1388	بهار	51	40
	تابستان	46	35
	پاییز	44	32
	زمستان	48	40

 

• کلروفیلa

 ارقام بدست آمده از سنجش میزان کلروفیل آ در ایستگاههای مختلف زیستگاه منگف و شاهد آن به صورت میانگین فصلی طی دوره دو ساله مطالعه در جدول زیر ملاحظه می­شود.

بر این اساس کمترین میزان فصلی کلروفیل آ برابر 3.94 میکروگرم در لیتر در بهار سال 1387 و بیشترین مقدار آن برابر 9.94 میکروگرم در لیتر در زمستان سال 1387 بدست آمد. این ارقام برای کروفیل آ در شاهد، کمترین مقدار برابر 3.8 میکروگرم در لیتر و در بهار سال 1387 و بیشترین مقدار برابر 9.19 میکروگرم در لیتر در زمستان سال 1387 بدست آمد. به طور کلی ارقام فوق نشان دهنده غنای منطقه از نظر میزان تولید اولیه اعم از زیستگاه و شاهد می باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول ۴. میانگین کروفیلa ( میلیگرم در لیتر) در ایستگاه منگف و شاهد

سال	فصل	زیستگاه منگف ( ppm)	ایستگاه شاهد ( ppm)
1387	بهار	3.94	3.8
	تابستان	4.33	4.35
	پاییز	5.59	3.9
	زمستان	9.94	9.19
1388	بهار	7.7	8.09
	تابستان	8.35	8.99
	پاییز	5.52	4.77
	زمستان	4.82	5.10

 

• تنوع پلانکتون های جانوری[5]

 تنوع آرایه های زئوپلانکتونی در زیستگاه منگف و شاهد آن طی دوره مطالعه بالغ بر 26 نوع آرایه مختلف زئوپلانکتونی بود. به طور کلی در زیستگاه منگف میانگین تعداد آرایه ها در فصل بهار بیشترین و در فصل تابستان کمترین تعداد را دارا می باشد. بیشترین تغییرات انواع آرایه­ها مربوط به مرحله لاروی آبزیان (عموماً لارو بی مهرگان[6] و نیز ماهیان) بود که در این منطقه دو فصل زادآوری شامل بهاره و پاییزه دیده می شود، که در مقایسه با هم، فصل زاد آوری[7] بهاره بیشترین حجم را به خود اختصاص می دهد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول  5. میانگین تعداد انواع رده های های زئوپلانکتونی شناسایی شده (عدد در لیتر) در زیستگاه و شاهد آن به تفکیک ماه طی دوره بررسی.

سال	فصل	تعداد شناسایی شده زیستگاه منگف (عدد در لیتر)	تعداد شناسایی شده ایستگاه شاهد ( عدد در لیتر)
1387	بهار	17	13
	تابستان	14	9
	پاییز	19	19
	زمستان	14	15
1388	بهار	18	16
	تابستان	14	13
	پاییز	13	13
	زمستان	14	11

• پراکنش آرایه های زئوپلانکتون

راسته[8] های Calanodiae کالانویید[9]، سیکلوپویید[10] و هارپکتیکویید[11] از زیر شاخه سخت پوستان در تمام ماه های نمونه برداری هم در زیستگاه منگف و هم در شاهد آن حضور داشته و در عین حال همه آن ها به خصوص خانواده کالانوییده دارای فراوانی بیشتری از سایر انواع بوده اند. مرحله ناپلی[12] از مراحل لاروی سخت پوستان از جمله میگو، نیز از نظر پراکنش در ماه های نمونه برداری از گسترش قابل توجهی برخوردار است.

 با توجه به اینکه در زیستگاه از 4 ایستگاه و در شاهد از یک ایستگاه نمونه برداری شده است، در عمل تعداد اندک تر آرایه های شناسایی شده در شاهد را نمی توان یه شرایط مناسب تر زیستگاه جهت وفور زئوپلانکتونی نسبت داد. چون آن ها نظیر فیتوپلانکتونها در ستون آب زیست نموده و با توجه به عدم توان شنا کردن فعال به راحتی از منطقه ای به منطقه دیگر جابه­جا می شوند.

 

• فراوانی فصلی ماکروبنتوز (ماکروفونای) رسوب

میانگین تعداد ماکروفونای زیستگاه (میانگین 4 ایستگاه) در پاییز 1387 با تعداد 893 عدد در متر مربع کمترین و در فصل بهار 1387 با تعداد 3119 عدد در متر مربع بیشترین فراوانی را دارا بود. این ارقام در شاهد به ترتیب کمترین تعداد (473 عدد در متر مربع) در پاییز 1387 و بیشترین تعداد (2160 عدد در متر مربع) در بهار 1388 تعیین گردید. تقریبا در تمام فصل ها تعداد ماکروبنتوزهای شمارش شده در زیستگاه از شاهد بیشتر است. این تفاوت در بین ایستگاه های مختلف زیستگاه و در فصل های مختلف اختلاف معنی داری را نشان نداد (05/0<P). ولی همه ایستگاه های زیستگاه به طور مجزا و زیستگاه به طور کلی اختلاف معنی داری با تعداد ماکروبنتوزهای شاهد را نشان داد (05/0>P). این امر را می توان به تاثیر ایجاد زیستگاه و بهبود شرایط زیستی در رسوبات زیستگاه نسبت به رسوبات منطقه شاهد نسبت داد.

 

جدول 6. میانگین فصلی تعداد ماکروبنتوزهای بستر ( عدد در متر مربع) در زیستگاه مصنوعی منگف و شاهد.

سال	فصل	تعداد شناسایی شده زیستگاه منگف (عدد درمتر مربع)	تعداد شناسایی شده ایستگاه شاهد ( عدد درمتر مربع)
1387	بهار	3119	1050
	تابستان	2883	1568
	پاییز	893	901
	زمستان	2064	1466
1388	بهار	2922	2160
	تابستان	1440	821
	پاییز	2190	473
	زمستان	2469	1344

 

 

جدول  7. فراوانی انواع ماکروبنتوزها ( عدد در متر مربع) به تفکیک انواع سازه ها در زیستگاه منگف.

نوع سازه	فصل نمونه برداری								میانگین کل دوره
	پاییز 1387	زمستان 1387	بهار 1387	تابستان 1387	پاییز 1387	زمستان 1387	بهار 1388	تابستان 1388
Reef Ball	1654	1777	1427	1750	2173	2118	2514	1995	1956
Fish Haven	1583	1554	1885	1453	1685	1607	2538	1544	1731
لوله و سایر سازه­ها	315	399	434	345	381	427	655	366	415

 

 

• تنوع و پراکنش ماکروفونای سازه Reef ball

 بر این اساس حداقل 60 گونه (53 نوع نمونه در حد گونه و 7 نوع نمونه در حد خانواده شناسایی گردیده دو کپه ای ها[13] با 10 خانواده و 12 گونه، رده شکم پایان[14] با 7 خانواده و 8 گونه هر دو از خانواده[15] نرمتنان[16]دارای بیشترین فراوانی بودند

رده پرتاران[17] با 9 خانواده و 11 گونه[18] و راسته ده پایان[19] از زیر شاخه[20] سخت پوستان با 8 خانواده و حداقل 8 گونه در مراحل بعدی قرار دارند. علاوه بر آرایه های فوق حضور انواعی از شاخه[21] مرجانیان[22]  با 5 خانواده و 5 گونه نیز قابل ذکر است که به نظر می رشد دارای بیشترین تراکم و حضور را در زیستگاه داشته باشند.

• تنوع و پراکنش ماکروفونای سازه Fish haven

 بر این اساس حداقل 48 گونه (43 نوع نمونه در حد گونه و 5 نوع نمونه در حد خانواده شناسایی گردید. متعلق به 39 خانواده و   آرایه (در حد شاخه، رده و راسته) بر روی این سازه  نمونه برداری و شناسایی گردید. رده شکمپایان، با 3 خانواده و 4 گونه، رده پرتاران با 8 خانواده و 9 گونه و راسته ده پایان از زیر شاخه سخت پوستان با 6 خانواده و 7 گونه به ترتیب فراوان ترین ترکیب را در تنوع آرایهی این سازه دارا هستند. اکثر گونه ها (32 گونه) در تمام فصل پراکنش حضور داشتند.

• تنوع و پراکنش ماکروفونای سایر (سازه ها + لوله)

 بر این اساس حداقل 28 گونه (23 نوع نمونه در حد گونه و 4 نوع نمونه در حد خانواده و یک نوع نمونه در حد راسته شناسایی گردید.رده پرتاران با 5 خانواده و 6 گونه، راسته ده پایان  با 4 خانواده و حداقل 5 گونه فراوان ترین گروه از آرایه های شناسایی شده را در (سایر سازه ها) به خود اختصاص می دادند. از دوکفه ای ها 2 خانواده (با دو گونه) و از شکم پایان 1 خانواده (با 2 گونه) شناسایی گردید. پراکنش فصلی گونه ها در طول فصل های نمونه برداری به طور کلی به شرح زیر است. 21 گونه دارای پراکنش در تمام 8 فصل و بقیه گونه ها (7 گونه) در 1 تا 6 فصل مشاهده گردیده اند.

نتیجه گیری و توصیه ترویجی:

نتایج حاصل از اندازه گیری و بررسی نمونه های زیستی منطقه و سازه ها و مقایسه آن با ایستگاه شاهد بیانگر روند رو به بهبود و مترقی زیستگاه مصنوعی ایجاد شده می باشد. این نتایج می تواند تقویت کننده دیدگاه " موثر بودن زیستگاههای مصنوعی" در بازسازی ذخائر و زیستگاهها باشد. طی سالهای اخیر این راهکار به صورت تخلیه نامنظم و بدون برنامه و توجه به ملاحظات زیست محیطی توسط صیادان محلی  در حال انجام می باشد. به همین دلیل انجام مطالعات پایشی و همچنین تدوین دستورالعمل های مربوطه به هدف قانونمند نمودن استفاده از این سازه ها ضروری و فوری می باشد. همچنین مطالعات دقیق مکان یابی از دیگر ملزومات این فعالیت های اجرایی می باشد. در مطالعه حاضر و با بررسی های انجام شده زیر آب مشخص گردید که بخش زیادی از زیستگاه به دلیل نرخ رسوب گذاری در منطقه مدفون شده و یا با ادوات صیادی منطقه پوشانده شده است که به سبب وضعیت ایجاد شده برای حضور ماهیان منطقه مناسبی نمی باشد و مورد انتخاب بسیاری از آنان نیز نمی باشد.انجام مطالعات پایشی به هدف ارزیابی عملکرد زیستگاههای مصنوعی نیز توصیه میگردد، تا بدینوسیله این فعالیت قابل ترویج و گسترش به دیگر آبهای سرزمینی باشد.

 

[1] Phytoplankton

[2] Monera

[3] Protista

[4] Taxonomic

[5] Zooplankton

[6] Invertebrate

[7] Breeding

[8] Order

[9] Calanoida

[10] Cyclopoida

[11] Harpacticoida

[12] Nauplius

[13] Bivalvia

[14] Gastropoda

[15] Family

[16] Mollusca

[17] Polychaet

[18] Species

[19] Decapoda

[20] Sub-phylum

[21] Phylum

[22] Cnidaria

تعداد مشاهده مقاله: 722

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 309